Macierzyństwo a kariera – jakie koszty zawodowe ponosi mama na rynku pracy?
Dominująca rola kobiet w społeczeństwie ewoluowała na przestrzeni lat. W erze przedindustrialnej ich pracą były zwykle obowiązki domowe, w gospodarstwie i wychowywanie dzieci. Wraz z rozwojem technicznym i głębokimi przemianami społecznymi kobiety zapragnęły tak jak mężczyźni, poszerzać swoją wiedzę oraz rozwijać się zawodowo. Współczesne kobiety znacznie później decydują się na macierzyństwo. Często na pierwszym miejscu pojawia się kariera, nierzadko rozumiana jako stabilizacja zawodowa i finansowa, a dopiero później zakładanie rodziny. Jakie koszty zawodowe ponoszą mamy w kontekście pracy?
Wiele dziedzin naukowych skupia się na badaniu tego zjawiska. Choćby socjologia, która bada wpływ macierzyństwa na role społeczne kobiet. Socjologowie analizują też zmiany w życiu zawodowym i osobistym (np. kwestia priorytetów, równowaga między pracą a życiem prywatnym oraz zmiany w relacjach z partnerem). Psychologia analizuje z kolei wpływ macierzyństwa na psychologiczne aspekty życia kobiet, takie jak samoocena, poczucie kompetencji, stres związany z rolą rodzicielską oraz adaptacją do nowych ról i obowiązków. Natomiast ekonomia studiuje wpływ macierzyństwa na zarobki kobiet, ich karierę zawodową oraz udział w rynku pracy. Badane są również różnice płacowe między kobietami bezdzietnymi a matkami oraz czynniki determinujące te różnice.
Macierzyństwo w oczach społeczeństwa
W debacie dotyczącej tematu macierzyństwa, choć zmieniała się ona z biegiem lat, można zauważyć pewne trwałe przekonania. W przeszłości przyjęto powszechnie, że macierzyństwo jest fundamentalną rolą każdej kobiety, wyznaczoną przez naturę i aprobowaną przez społeczeństwo. Oczekiwano, że kobiety będą posiadać dzieci, niezależnie od ich własnych aspiracji czy predyspozycji.
Obecnie coraz częściej macierzyństwo nie jest już jednoznacznie kojarzone z szeroko dyskutowanym instynktem macierzyńskim czy niezmiennym przeznaczeniem kobiet. Kobiety mają możliwość wyboru między zajmowaniem się dziećmi a karierą zawodową, co oznacza zmniejszenie presji na pozostanie w domu. Współczesna matka, nazywana „super kobietą”, często stara się spełniać zarówno jako mama, partnerka, jak i zawodowo. Może być aktywna w pracy, pełniąc jednocześnie rolę gospodyni domowej, nie tracąc przy tym swojej tożsamości ani nie zaniedbując innych sfer życia. Jednak ta presja stawiana na kobietę-matkę wymaga od niej wielkiego wysiłku i może być trudna do sprostania. W tej kwestii może pomóc dobra logistyka i wsparcie partnera.
Jak wynika z badań Kliniki Artemida, większość Polaków (94%) uważa, że oboje rodziców powinno brać równy udział w wychowaniu dzieci, ale tylko jedna czwarta respondentów dostrzega równość na rynku pracy. Pomimo dostępności urlopu macierzyńskiego i ojcowskiego, rzeczywista równość w podziale opieki nad dziećmi pozostaje niewielka. Urlop macierzyński wynosi 20 tygodni, z czego tylko 6 tygodni może zostać przekazanych ojcu. Chociaż urlop ten można wydłużyć do 32 tygodni, to większość ojców korzysta z niego w niewielkim stopniu.
Jak ułatwić mamom funkcjonowanie na rynku pracy?
W dobie wielu zmian na rynku pracy elastyczność powinna być głównym czynnikiem ułatwiającym połączenie życia rodzinnego z zawodowym. Bez względu na długość przerwy w karierze, zawsze istnieje możliwość powrotu do pracy. Szczególnie w obliczu rosnącej popularności zdalnych lub hybrydowych form zatrudnienia, które zapewniają większą elastyczność w organizacji czasu. Elastyczne godziny pracy, możliwości pracy zdalnej, opcje zatrudnienia na część etatu czy dofinansowanie opieki nad dzieckiem – to kwestie, które są atrakcyjne dla wielu kobiet.
Jedną z kluczowych cech elastyczności na polskim rynku pracy jest szybki wzrost zatrudnienia na podstawie umów krótkoterminowych. Zatrudnienie na podstawie umowy terminowej może wywoływać silne reakcje psychologiczne u pracowników, ponieważ narusza poczucie stabilności i pewności, co może prowadzić do poczucia niepewności. W rezultacie pracownik może czuć większą motywację do zachowania pracy i bardziej sumiennie wykonywać swoje obowiązki. Wzrost liczby umów czasowych sprawia, że praca staje się wartością, która wymaga aktywnego dążenia do jej utrzymania.
Czy macierzyństwo wpływa na wysokość zarobków?
Negatywny wpływ macierzyństwa na wynagrodzenie jest zwykle uzasadniany dwoma głównymi argumentami. Po pierwsze, chodzi o deprecjację kapitału ludzkiego, wynikającą z przerwy w karierze zawodowej spowodowanej macierzyństwem. Po drugie, mówi się o mniejszym zaangażowaniu się matek w pracę z powodu konieczności równoczesnego wykonywania obowiązków zawodowych i opieki nad dziećmi.
Zwykle analiza deprecjacji kapitału ludzkiego opiera się na ocenie doświadczenia zawodowego oraz wpływu długości urlopu macierzyńskiego na wysokość wynagrodzenia. Wzrost liczby umów czasowych sprawia, że praca staje się wartością, która wymaga aktywnego dążenia do jej utrzymania (L. Morawski, O. Pilipczuk „Macierzyństwo a stawki płacowe kobiet w Polsce”, Ekonomista 2013/6).
Macierzyństwo a tożsamość
Macierzyństwo stanowi jedno z pierwszych doświadczeń dorosłości dla młodych kobiet. Pełni istotną rolę w formowaniu ich tożsamości, tworzeniu spójnego obrazu własnej osoby oraz budowaniu poczucia własnej wartości. Bycie matką może być źródłem siły i często jest uznawane za jedno z najważniejszych przeżyć w życiu kobiety. Dziecko staje się integralną częścią tożsamości, co wiąże się z czynnikami biologicznymi, takimi jak ciąża i poród. Wypełnienie życia obowiązkami macierzyńskimi wpływa na przekształcenie obrazu własnej osoby. Badania jakościowe przeprowadzone w 2010 roku wskazują, że rola matki zajmuje centralne miejsce w życiu młodych kobiet i wpływa na wszystkie inne role, jakie pełnią (Z. Wojciechowska, „Macierzyństwo – czynnik wykluczenia na współczesnym rynku pracy czy szansa dla nowych rozwiązań w kobiecej karierze?”, Edukacja Dorosłych 2012, nr 1). Może mieć więc również wiele zalet w pracy zawodowej.
Analiza wyzwania łączenia macierzyństwa z pracą zawodową, w kontekście popularnej idei „mogę mieć wszystko”, wskazuje na istotną rolę samej matki i jej zaangażowania na rynku pracy. Jakie są dzisiaj możliwości dla kobiet, które chcą równocześnie być matkami i pracować? W 2011 roku, z okazji Dnia Matki (26 maja), MultiBank przeprowadził badania dotyczące szansy otwarcia własnej działalności gospodarczej przez matki. Z analiz wynika, że co trzecia firma korzystająca z usług MultiBank, jest prowadzona przez kobietę. Jednak tylko jedna trzecia z nich to matki, a najmniejszy odsetek to kobiety poniżej 34 roku życia.
Te dane pokazują, jak trudno jest młodym matkom pogodzić pracę z opieką nad dzieckiem. Wbrew powszechnym przekonaniom, praca na własny rachunek stanowi jednak alternatywę dla pracy etatowej, z której młode kobiety mogą korzystać, próbując pogodzić obowiązki rodzinne z zawodowymi. („Macierzyństwo – czynnik wykluczenia na współczesnym rynku pracy czy szansa dla nowych rozwiązań w kobiecej karierze?”).
Macierzyństwo a praca zawodowa
Łączenie pracy z macierzyństwem nie w każdej branży wygląda tak samo. Są sektory bardziej przychylne kobietom oraz takie, dla których „matka to problem”.
Od ponad 20 lat Polki mają możliwość uczestnictwa w służbie wojskowej na równi z mężczyznami. Mogą dążyć do awansu na wyższe stanowiska lub stopnie wojskowe. Niemniej jednak wojsko nadal pozostaje głównie obszarem zawodowym dla mężczyzn. Oznacza to, że kobiety muszą przekraczać tradycyjne role społeczne lub, w przypadku kobiet zamężnych, umiejętnie łączyć służbę wojskową z obowiązkami rodzinno-domowymi. Proces wyważania roli macierzyńskiej i roli zawodowej w życiu żołnierki jest kompleksowy. Można go określić poprzez trzy obszary życia, które obejmują czynniki spoza sfery zawodowej (takie jak macierzyństwo, małżeństwo) oraz zawodowe (służba wojskowa). Pierwszy obszar dotyczy kwestii związanych z rolami rodzinnymi.
Określenie, kim jest matka, ma szczególne znaczenie dla kobiet, które doświadczyły macierzyństwa, będąc już aktywnymi żołnierkami. Pomaga ono w określeniu granic zaangażowania zawodowego, czasem oznaczając rezygnację z kariery na rzecz spełnienia się w roli matki. Drugi obszar dotyczy pracy zawodowej partnera (męża) i jego zaangażowania w opiekę i wychowanie dziecka lub dzieci. Gdy partner jest związany zawodowo ze służbą wojskową, sytuacja staje się niejednoznaczna. Z jednej strony sprzyja to zrozumieniu dla absencji wynikającej z obowiązków służbowych, które mogą wykraczać poza standardowy czas pracy. Najczęściej jednak kobiety związane ze służbą wojskową po urodzeniu dziecka przechodzą na stanowiska biurowe i administracyjne, co często wiąże się z obniżeniem zarobków i brakiem perspektywy awansu (A. Judzińska „O macierzyństwie kobiet pełniących zawodową służbę wojskową na przykładzie Polskich Sił Zbrojnych”, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 2020).
Równowaga między pracą a życiem prywatnym
Jak to prezentuje się w zawodzie pielęgniarki? Według badań przeprowadzonych przez Martynę Kawińską z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, większość pielęgniarek i pielęgniarzy stwierdziła, że potrafią utrzymać równowagę między pracą a życiem rodzinnym. Zdecydowaną pewność w tej kwestii wyraziło 30,6% respondentów, a 41,1% raczej zgadzało się z tą tezą. Mężczyźni wydawali się nieco bardziej przekonani o zachowaniu równowagi, z 46,1% zdecydowanie zgadzających się i 31,6% raczej zgadzających się. Wśród kobiet odpowiednio było to 29,8% zdecydowanie zgadzających się i 41,6% raczej zgadzających się.
Zachowanie balansu między pracą a życiem rodzinnym wydaje się być łatwiejsze dla osób młodych, które skupiają się głównie na własnym życiu rodzinno-domowym. Potwierdzeniem tego jest wysoki poziom osób zdecydowanie zgadzających się z równowagą wśród najmłodszych pielęgniarek i pielęgniarzy w wieku do 20 lat, który wynosi 60,0%. Dla porównania, osoby w wieku 20-30 lat i 31-40 lat zgadzały się ze zdecydowaną równowagą odpowiednio w 24,0% i 28,6%. Wbrew oczekiwaniom, okazało się również, że pielęgniarki i pielęgniarze mieszkający w dużych miastach częściej deklarowali, że zdecydowanie udaje im się pogodzić obowiązki rodzinne i zawodowe (38,4%), niż osoby mieszkające na wsi (29,6%), (M. Kawińska „Życie rodzinne i zawodowe pielęgniarek i pielęgniarzy – komunikat z badań” Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne 2018: 23).
O konflikcie ról
Konflikt ról matka – naukowiec pojawił się już 50 lat temu. Konflikt ten został zdefiniowany jako sytuacja, w której kobieta nie jest zdolna sprostać zarówno wymaganiom pracy naukowej, jak i obowiązkom wynikającym z roli matki w wychowaniu dziecka. W wymiarze czasowym mówimy o braku czasu na prowadzenie badań naukowych oraz wyczerpanie fizyczne i psychiczne związane z opieką nad dzieckiem.
Z kolei w aspekcie finansowym następuje wzrost potrzeb związanych z dodatkowym członkiem rodziny, który może skłonić do rezygnacji z badań naukowych na rzecz pracy dydaktycznej, gdzie można otrzymać stałą pensję, lub prowadzić do niedostatecznego zaspokojenia potrzeb finansowych. W wymiarze emocjonalnym – konflikt dotyczy stresu związanego z pogodzeniem obowiązków zawodowych i domowych, którego wynikiem może być frustracja wynikająca z nakładania się roli matki i rozwijającego się naukowca.
Jak natomiast kobiety na pozycjach managerskich łączą pracę z macierzyństwem? Kobiety, które równocześnie pracują zawodowo i zajmują się wychowywaniem dzieci, doświadczają ogromnej presji na perfekcjonizm we wszystkich obszarach życia. Może to skutkować problemami zdrowotnymi, zwłaszcza psychicznymi, takimi jak frustracja, nerwica czy depresja. Ta presja często prowadzi do konfliktów w związkach i błędów wychowawczych. Imperatyw „radzenia sobie ze wszystkim”, który jest silnie propagowany społecznie, dotyka kobiet pełniących różne role zawodowe.
Trwanie konfliktu roli u kobiet-menedżerek, jest definiowane jako niekompatybilność nacisków ze strony pracy i rodziny. W rezultacie zaangażowanie w rolę zawodową może być utrudnione przez uczestnictwo w roli rodziny i odwrotnie. Kobiety na wysokich stanowiskach menedżerskich zazwyczaj nie akceptują scenariusza zwolnienia tempa kariery, podejmując decyzje o delegowaniu części obowiązków związanych z opieką nad dziećmi innym osobom. Mogą doświadczać z tego powodu kosztów emocjonalnych, takich jak wyczerpanie emocjonalne i poczucie winy (J. M. Moczydłowska, „Kara za macierzyństwo” w percepcji kobiet na stanowiskach menedżerskich, Polityka społeczna 2023).
Jaką cenę płacącą kobiety za urodzenie dziecka?
Claudia Goldin, ekonomistka z Harvardu, została wyróżniona tegoroczną Nagrodą Nobla w dziedzinie ekonomii za jej badania nad rolą kobiet w życiu zawodowym na przestrzeni dwóch ostatnich wieków. Jest to wyjątkowe wyróżnienie, ponieważ Goldin jest dopiero trzecią kobietą nagrodzoną w tej dziedzinie i pierwszą, która została nagrodzona indywidualnie.
Badania tej badaczki miały znaczący wpływ na dyskusję akademicką związaną z ekonomią, wprowadzając temat pracy kobiet na szeroką skalę. Goldin wykazała, że mimo wyjścia za mąż, kobiety w XIX wieku nadal aktywnie pracowały, zarówno w rolnictwie, jak i w przedsiębiorstwach rodzinnych, co obala stereotypowy obraz ich roli jedynie w domu. Dodatkowo jej praca podkreśla, że wzrost zatrudnienia kobiet nie wynikał wyłącznie z rozwoju gospodarczego, lecz z powstania nowych możliwości zatrudnienia w sektorze usług i prac biurowych.
Z czego wynika nierówność płacowa?
Goldin badała również problem nierówności płacowej między płciami, pokazując, że często wynika ona z kultury pracy, która faworyzuje mężczyzn i karze kobiety za większe zaangażowanie w opiekę nad dziećmi. Jej badania wpłynęły na kształtowanie polityki zatrudnienia w Stanach Zjednoczonych, zachęcając do wprowadzenia udogodnień dla pracujących matek.
Wyniki badań Goldin sugerują, że osiągnięcie równouprawnienia płci na rynku pracy wymaga złożonych rozwiązań, takich jak dostęp do edukacji, wsparcie w opiece nad dziećmi oraz elastyczne formy zatrudnienia, co przyczynia się zarówno do sprawiedliwości społecznej, jak i wzrostu gospodarczego.
Dążenie do sukcesów w pracy nie jest niczym egoistycznym – to raczej zdrowe podejście, ponieważ szczęśliwa mama przekłada się na szczęśliwe dziecko. Kluczowa jest umiejętność ustalania granic, gdyż nasze dobre samopoczucie psychiczne wpływa na nasze życie osobiste i zawodowe. Istotne jest również równomierne dzielenie się obowiązkami. W procesie wychowywania dziecka nie ma miejsca na lepszych czy gorszych rodziców, ani na porównania typu „moja praca jest ważniejsza niż twoja”. Partnerstwo odgrywa tu zasadniczą rolę. Jedyne, co może stanąć nam na drodze, to stopień, w jakim pozwalamy sobie na dbanie o siebie i innych (Raport o sytuacji matek na rynku pracy · CVeasy.pl).
Autor: Katarzyna Olszowy – Wojdowska
